GLAVNJAČA je bila "pakao na zemlji": ZATVOR IZ "SENKI" zaista je postojao i bio mnogo jeziviji nego što je to prikazano

Ako gledate “Senke nad Balkanom” onda znate da je važan deo scenografije i Glavnjača. Poznavaoci istorije znaju da ozloglašeni zatvor nije fikcija i da je Glavnjača zaista postojala i to u samom srcu Beograda. Zgrade danas više nema, a sada otkrijte šta se danas nalazi na njenom mestu.

Između ulica braće Jugovića, Simine, Višnjićeve i Studentskog trga, baš na mestu današnjeg Hemijskog fakulteta, nekada je bila smeštena “Glavnjača”. To je bio popularni naziv za Upravu grada Beograda, koja je nastala u doba Obrenovića, najverovatnije 1864. U njoj su se nalazila dva odeljenja policije — administrativno i krivično, kao i zatvor koji je bio u podrumu (baš kao u “Senkama”).

Ova zgrada bila je “najpopularnija” po zatvorskim ćelijama – najvećoj i glavnoj koju su zatvorenici “krstili“ kao “Glavnjaču”, i najmanjoj “Ćorki“. Po prvoj su Beograđani počeli da nazivaju kompletnu zgradu Uprave, a druga je do danas ostala u slengu sinonim za zatvor.

Katastrofalni uslovi

“Glavnjača”, koju su robijaši nazivali i “Šatrondža”, imala je nizak plafon i u nju je moglo da stane od 80 do 100 pritvorenika, a uglavnom ih je bilo mnogo više od tog broja. Svetlost i vazduh dolazile su kroz jednu rupu.

Uslovi u njoj su bili katastrofalni, zatvorenici su vršili nuždu tamo gde su jeli, a obroci su im bili nejestivi. Veliki broj njih umro je od tifusa i drugih zaraznih bolesti. Mučenja su bila svakodnevnica stanovnika ovog zatvora.

Zatvorenici u “Glavnjači” se nisu kupali, a samo retki, oni malo bogatiji, povremeno su dobijali čistu garderobu da se presvuku.

Veći deo dana pritvorenici su provodili u dvorištu, koje je samo jednim zidom bilo odvojno od Velike pijace koja se nalazila na mestu današnjeg Studentskog parka, pa su se robijaši svakodnevno dovikivali sa prodavcima.

Taj zid je bio prilično nizak, pa se često dešavalo da piljari koji dođu ranom zorom na pijacu, mogu da gledaju pogubljenja, koja su u “Glavnjači” bila česta. Tek kasnije, gubilište je izmešteno na drugu lokaciju.

Politički zatvor za sve protivnike vlasti

Nije slučajno što je u prvoj sezoni serije “Senke nad Balkanom” vođa makedonske paravojne formacije VMRO bio smešten baš u “Glavnjači”, a što tu smeštaju i Dimitrijevića. To je proisteklo iz njene reputacije “političkog zatvora“ u koji su zatvarani protivnici svih režima, koji su vladali tokom postojanja ove zgrade od 1864. do 1953. godine.

Na to da ova zgrada postane mesto gde su privođeni i na razne načine saslušavani politički zatvorenici, uticalo je donošenje “Obznane“, decembra 1920, “Zakona o zaštiti države“, juna 1921. kao i uvođenje “Šestojanuarske diktature“ januara 1929. godine.

Među zatvorenicima je bilo najviše komunista, ali i pripadnika svih separatističkih i nacionalističkih pokreta na tlu novoformirane zajedničke države.

U “Glavnjači” se dogodilo i političko ubistvo, koje je dodatno doprinelo njenoj lošoj reputaciji. Ono se odigralo 16. septembra 1907. kada je policija ubila Milana i Maksima Novakovića, koji su pokušali da dignu pobunu.

Iako su se isto prezivali, nisu bili u srodstvu. Milan Novaković je bio ražalovani generalštabni kapetan i vlasnik opozicionih novina, koji se zalagao za suđenje oficirima umešanim u ubistvo Aleksandra Obrenovića i Drage Mašin, i njihovo uklanjanje iz vojske. Maksim Novaković je bio ražalovani žandarmerijski poručnik, uhapšen je nešto kasnije, zbog pokušaja ubistva supruge.

Nestanak “Glavnjače” i izgradnja univerzitetske zgrade

Spomenik na mesu Glavnjače, Foto: Wikipedia/Goldfinger

Tokom bombardovanja Beograda 1941. godine Glavnjača je oštećena, ali su je Nemci obnovili. Ponovo je stradala tokom borbi za oslobođenje Beograda, ali je potom ponovo obnovljena i korišćena od strane OZNA-e.

Srušena je 1953. i po projektu arhitekata Aleksandra Sekulića i Đorđa Stefanovića na tom je mestu sagrađena zgrada koju mnogi i dalje znaju kao PMF (Prirodno-matematički fakultet), iako se u njoj sada nalazi Hemijski fakultet.

Povodom tridesetogodišnjice oslobađanja Beograda, 1974. godine, ispred ove zgrade postavljen je spomenik sa mozaikom na kom je ispisan tekst: “Na ovom mestu nalazio se zatvor Uprave grada Beograda “Glavnjača“. Hiljade komunista i boraca za slobodu stradalo je u njenim ćelijama. Zapaljena je i do temelja izgorela u borbama za oslobođenje Beograda“.

Autor spomenika i mozaika je bio Milorad Tepavac, a autor teksta Svetozar Trebješanin.