OD CARA DUŠANA DO DANAS mnogo se toga promenilo: Kako se zapravo BIRA SRPSKI PATRIJARH?

Izbor patrihajrha Srpske pravoslavne crkve događaj je od sudbinske važnosti za vernike, koji tako dobijaju poglavara zajednice “prvog među jednakima” koji će crkvu predvoditi u godinama koje slede. Ipak, koliko god sakralna ova funkcija bila, sam izbor daleko je svetovniji.

Patrijarha Srpske pravoslavne crkve biraju episkopi tajnim glasanjem. Na taj način dobiju se tri kandidata sa nadpolovičnim većinom čija imena se zatim stavljaju u zapečaćene koverte i onda se izvlači jedno ime.

Ova procedura, naizgled jednostavna, zapravo je rezultat duge tradicije, istorije, ali često i politike i kompromisa.

Evo kako je do nje došlo:

Titula stara sedam vekova

Titulu prvog patrijarha samostalne srpske crkve nominalno nosi Joanikija II. Njega je u to zvanje uzdigao kralj Dušan najverovatnije 1346. godine kako bi onda Joanikije njega mogao da proglasi za cara (jer je to mogao da učini samo crkveni velikodostojnik u rangu patrijarha).

Ipak, nije baš najjasnije kako je glasila puna titula Joanikija II. U predgovoru Dušanovog zakonika on se naziva "preosvećenim patrijarhom kir Joanikijem".

Prva titula je moguće glasila "Patrijarh Srbima — srpski (Srbljem)”. Širenjem srpske države na grčke oblasti i titula je proširena i Joanikije je nazvan “patrijarhom Srbljem i Grkom".

Nakon ujedinjenja oblasnih srpskih crkava 1920 bilo je nekoliko zvaničnih verzija titule srpskog patrijarha. Prva je bila Srpski Patrijarh Pravoslavne Crkve Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, ali pominju se i Patrijarh obnovljene Srpske Patrijaršije, Arhiepiskop Pećski i Karlovački i Mitropolit Beogradski, Patrijarh Srpski, Arhiepiskop Pećski i Mitropolit Beogradsko-Karlovački…

Od 1922. do danas titula glasi Arhiepiskop Pećki, Mitropolit Beogradsko-Karlovački i Patrijarh Srpski. Od vremena Joanikija II pa do danas bilo je ukupno 45 poglavara.

Gde se bira patrijarh?

Patrijaršija Beograd, Foto: Wikipedia/Jorge Láscar

Mesto izbora patrijarha menjalo se tokom godina. Od 1338. do 1463. izbor se obavljao u Pećkoj Patrijaršiji. Sa najezdom Turaka, sedište crkve seljeno je sve više na sever, pa je Patrijaršija premeštena u Žiču gde je bila sve do 1557. kada je obnovljena Pećka.

Pećka patrijaršija je ponovo ukinuta 1766. Srpska pravoslavna crkva jedno vreme imala je sedište u Sremskim Karlovcima kao mitropolija, pa kao patrijaršija. Od 1920. posle ujedinjenja nekoliko mitropolija u patrijaršiju, što se smatra obnovom Srpske pravoslavne crkve, izbor patrijarha obavlja se u Beogradu, a od 1935. kada je podignuta sadašnja zgrada na Kosančićevom vencu na tom mestu.

Ovogodišnji izbor patrijarha u kripti Hrama Svetog Save na Vračaru u tom smislu apsolutni je presedan.

Kako se nekada birao patrijarh?

U novijoj istoriji srpske crkve razlikovala su se tri načina izbora patrijarha - kraljevskim ukazom, glasom većine i apostolskim žrebom (kako je danas).

U kraljevini SHS i Jugoslaviji, Izborni sabor birao je tajnim glasanjem među arhijerejima trojicu kandidata, a potom ih pismenim aktom saopštavao ministru pravde. Jednog od te trojice kralj je na predlog ministra pravde imenovao za patrijarha.

Ovo nije bila jedina razlika u odnosu na današnje vreme. Izborni sabor nisu činili samo arhijereji već i neki drugi crkveni velikodostojnici, pa čak i ljudi svetovnih profesija. Bilo je tu načelnika ministarstava, ministara pravoslavne veroispovesti, predstavnika Državnog saveta, Kasacionog suda, rektora pravoslavnih bogoslovija, rektora univerziteta ako su bili pravoslavne vere, predstavnika svešteničkih i monaških udruženja…

Za kandidata su bili izabrani oni koji su dobili najveći broj glasova. Ako bi više kandidata dobilo jednak broj glasova, onda su se smatrali izabranim kandidatima oni koji su činom stariji. Ako su izabranici i po činu bili jednaki, gledalo se ko je od njih radnije rukopoložen.

Kada bi kralj imenovao ukazom patrijarha, ministar pravde je to saopštavao Svetom arhijerejskom saboru.

Izbor patrijarha u SFR Jugoslaviji

Promena političkog sistema donela je i prvu veliku promenu u izboru patrijajra. Prema Ustavu Srpske pravoslavne crkve iz 1957. patrijarh se birao između arhijereja koji su upravljali eparhijama najmanje pet godina.

Izbor patrijarha je vršio Izborni sabor tajnim glasanjem između trojice kandidata koje je predlagao Sveti arhijerejski sabor. Glasovi su se izvlačili iz kutije za glasanje i naglas brojali, a za patrijarha je bio izabran onaj kandidat koji je dobio apsolutnu većinu glasova.

Ako se to ne bi dogodilo u prvom krugu, izbor bi se svodio na dva. U slučaju da i prilikom užeg izbora oba kandidata dobiju jednak broj glasova, onda se izbor između ove dvojice vršio žrebom.

U Izbornom saboru su, osim episkopa, sedeli i dekan Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu, rektori srpskih pravoslavnih bogoslovija, predsednik Glavnog saveza eparhijskih svešteničkih udruženja;, arhijerejski namesnici Beograda, Skoplja, Cetinja, Zagreba, Sarajeva, Peći i Sremskih Karlovaca, nastojatelji manastira Žiče, Studenice, Dečana, Pećke patrijaršije, Svetog Nauma, Mileševa, Svetog Vasilija Ostroškog, Krušedola i Krke, upravnik monaške škole, svi članovi Patrijaršijskog upravnog odbora i svi potpredsednici eparhijskih saveta.

Kako se patrijarh bira danas?

Upravo činjenica da su u Izbornom saboru sedeli i ljudi koji nisu episkopi i da se smatralo da se na njih može uticati, pre svega od strane vlasti (u tom momentu komunističke) dovela je do toga da se sastav Izbornog sabora promeni.

Zbog toga je patrijarh German predložio, a ostali episkopi prihvatili da patrijarha biraju isključivo arhijereji, a to nije bila jedina promena!

Od 1967. crkvenim ustavom je propisano da se izbor patrijarha vrši na zasedanju Svetog arhijerejskog sabora koji broji 39 članova. Bira se između aktivnih eparhijskih arhijereja koji upravljaju eparhijom najmanje pet godina i to tajnim glasanjem. Tako se dobiju trojica kandidata koji imaju više od polovine glasova. Ako se to ne dogodi u prvom krugu, glasanje se ponavlja sve dok se to ne dogodi, a broj ponavljanja je neograničen.

Svakom krugu prethodi molitva prizivanja Svetog duha, a pravilo je da se patrijarh bira pod svodovima hrama i do sada se to događalo unutar patrijaršijske kapela Svetog Simeona Mirotočivog, koja je povezana sa salom u kojoj zaseda Sabor.

Nakon što su izabrana trojica kandidata, imena se stavljaju u posebne, zapečaćene koverte koje se stavljaju u jevanđelje koje se odnosi u oltar hrama.

Nakon molitve priziva Duha svetog da izbor bude po volji Božjoj, najstariji prisutni monah izvlači iz jevanđelja jednu od tri koverte i predaje je predsedavajućem Izbornog sabora koji je otvara i saopštava ime novog patrijarha. Predsedavajući ima obavezu i da otvori ostale dve koverte kako bi se svi učesnici Sabora uverili da su izbori bili regularni.

Ovakav način izbora jedinstven je u pravoslavnom svetu i naziva se “apostolski žreb”.

Sutradan po izboru na svečanoj Svetoj arhijerejskoj liturgiji u Sabronoj crkvi u Beogradu, patrijarh se ustoličava u tron. Naknadno bi trebalo da se isti postupak sprovede i u Pećkoj patrijaršiji jer je to drevno sedište srpskih patrijarha.